Bij archiefonderzoek heeft het Historisch Centrum Overijssel (HCO) een unieke foto ontdekt. Op de foto zijn Joodse vrouwen en kinderen te zien die door de Duitse bezetter worden afgevoerd in Zwolle. Het is voor het eerst dat in Overijssel zo’n foto gevonden is. 

“Ik kon mijn ogen bijna niet geloven”, zegt de Zwolse historicus Jaap Hagedoorn. “Het aantal foto’s waarop de deportatie van Joden buiten Amsterdam is vastgelegd, is op één hand te tellen.”

Tweede Wereldoorlog specialist Paul Harmens trof de foto vorige week aan tijdens het doorbladeren van een particuliere collectie, waarvan HCO onlangs de rechten heeft gekregen. Harmens vond het meteen een wat vreemde foto. “Mijn oog viel op enkele politieagenten die een groep mensen lijken te begeleiden. Ook lijkt de foto in het geheim vanuit een huis te zijn gemaakt, omdat je nog een deel van een gordijn of vensterbank in beeld ziet.”

Onschuldig tafereel

Kenners van Zwolle herkennen op de foto de voormalige Keersluisbrug, die later gedempt is. Dat is nu in de buurt van parkeerdek Emmawijk. Op de achtergrond zie je nog een stukje van de Eekwal. Verder lijkt het tafereel op de afbeelding onschuldig; enkele groepjes mensen die in een wat mistig Zwolle een brug oversteken.

Harmens liet de voor hem toch wat vreemde foto aan zijn vriendin zien en zij vermoedde dat er Joodse mensen op de foto staan. “Ik heb de foto toen direct uitvergroot en duidelijker proberen te maken”, vertelt Harmens. “En dan zie je vooral vrouwen en kinderen op de foto. En je ziet ook de witte vlekjes op de jassen van de mensen, wat duidt op het dragen van een gele Davidsster.” 

Deportatie Westerbork

“2 oktober 1942 moet dit geweest zijn”, vult Jaap Hagedoorn aan. “Want er is vanuit Zwolle op 3 oktober 1942 een grote deportatie geweest van Joodse vrouwen en kinderen naar Kamp Westerbork. Deze mensen zijn eind september hiervoor opgeroepen, met de boodschap dat ze herenigd zouden worden met hun mannen, broers en vaders die al eerder in werkkampen terecht gekomen waren.”

Paul Harmens (HCO) en de Zwolse historicus Jaap Hagedoorn (bron: RTV Oost)

Hagedoorn wijst erop dat het al voor de oorlog heel normaal was dat mensen die werkloos waren geworden naar een werkkamp werden gestuurd. “En veel Joden waren werkloos omdat ze veel beroepen niet meer mochten uitoefenen. Dus iedereen vond het vrij normaal dat veel Joodse mensen naar een werkkamp gestuurd werden. De hereniging met hun geliefden kwam dan op dat moment ook waarschijnlijk over als iets om blij over te zijn.” 

Gruwelijke misleiding 

Dat het hier ging om een gruwelijke misleiding heeft de geschiedenis inmiddels uitgewezen. Miljoenen Joden kwamen uiteindelijk in vernietigingskampen terecht. “Deze vrouwen en kinderen op deze foto lopen dus letterlijk hun dood tegemoet”, zegt Hagedoorn, die even moet slikken om deze conclusie te trekken terwijl hij de foto nog eens bekijkt. “Zo misselijkmakend was het plan dat hier wordt uitgevoerd.” 

Het roept nog wel de vraag op wie de tegenwoordigheid van geest had om deze foto op dat moment in Zwolle te maken? “Dat was een Zwolse fotograaf Eelsingh. Generaties hebben daar hun portretfoto's laten maken”, weet Hagendoorn. “En kennelijk heeft hij de beweging van tientallen mensen vanuit de stad gezien en de behoefte gevoeld om dit moment vast te leggen.” 

Historisch moment

Om de foto te maken, heeft de fotograaf vermoedelijk bij iemand aangebeld met de vraag of hij boven vanuit het raam de foto, zonder al te veel op te vallen, zou mogen maken. “Hij heeft daarmee een historisch moment vastgelegd en we zijn hem dankbaar, want ook vanuit landelijk perspectief is dit een unieke foto.”